— Жеңиш мырза, Кыргызстан менен Таджикистан ортосундагы жылдап чечилбей келген чек-ара маселеси такталып, чечилишине кандай баа бересиз?
— Чек араларды тактоо – бул көп баскычтуу жана татаал процесс, ал негизинен делимитация жана демаркация этаптарынан турат. Бул процесс эл аралык укукка жана дипломатиялык сүйлөшүүлөргө негизделет.
Делимитация – бул чек араны картада жана юридикалык документтерде аныктоо процесси.
Демаркация – бул чек араны жерде физикалык белгилер менен белгилөө процесси.
Эң негизгиси, чек ара маселеси дипломатиялык сүйлөшүүлөр, тарыхый документтер жана эл аралык нормалар аркылуу чечилет.
Мисал катары жакынкы кошуна мамлекеттер ортосундагы чек-ара маселелеринин чечилишин карасак болот:
- Россия-Кытай чек арасы – эки өлкө ондогон жыл сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, 1991-жылы макулдашууга жетишкен.
- Казакстан-Өзбекстан чек арасы – эки өлкө 2000-жылдары чек араларын толук аныктап, 2017-жылы расмий бүтүрүшкөн.
Ал ми, Кыргыз-Тажик чек арасын чечүү абдан оор процесстерден өттү. Чек аранын чечилбегенинин кесепетинен жалпы 118 жараныбыз курман болгон, жарымына жакыны аскерлер. 400 чамалуу жараныбыз, арасында аскерлер түрдүү жаракаттарды алышкан. Жүздөгөн турак жай, имараттар өрттөлүп, көпүрө, жол сыяктуу инфраструктуралык объектилер иштен чыккан. Көп кан төгүү болуп, тез чечүү зарылчылыгы күчөгөн. Чечилбесе дагы канча кагылыш, курмандык болмок? Дагы канча адам журтун таштап кетмек? Дээрлик аскерий кагылышуу болгон айылдарда көбү жер которуп кеткен экен. Ушул учурда комиссия тарыхый миссиясын аткарып, чечилбей келген чек-ара маселесине президент чекит койду. Ооба, чек-араны чечүүдө элге толук жагуу мүмкүн эмес. Сугатчыдай бирди чаап, миңин калкалоого туура келет. Азыркы миссия түшүнгөн кишиге дал ушундай…
— Кыргыз-Тажик чек арасынын чечилиши өлкө үчүн кандай пайда алып келет?
— Жалпылап чечмелеп берейин. Мисалы:
- Коопсуздук жана туруктуулук
- Чек арачылар арасында ок атышуулар токтоп, эл бейпил жашайт.
- Чек арадагы жашаган эл тышкы коркунучтардан корголот, айыл-кыштактар өрттөлүп, басып алуу коркунучу жоюлат.
- Экономикалык өнүгүү жана соода
- Чек ара өткөрүү пункттары тоскоолдуксуз иштесе, экспорт-импорт жакшырат, бул жергиликтүү ишкерлерге жана фермерлерге чоң пайда алып келет.
- Айыл чарба жана суу ресурстары
- Фермерлер өз аймагын эркин иштетип, жайыттар жана эгин талаалары коопсуз болот.
- Сугат каналдары жана суу бөлүштүрүү маселелери оң жолго коюлат.
- Сууну бөлүштүрүү боюнча узак мөөнөттүү келишимдер түзүлүп, суу ресурстары үчүн жаңжалдар токтойт.
- Жергиликтүү элдин жашоо шарты жакшырат
- Жергиликтүү эл эркин жүрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болот.
- Мектептер, ооруканалар, жолдор сыяктуу инфратүзүмдөр коопсуз иштей баштайт.
- Саясий жана эл аралык аброй
- Кыргызстан эл аралык аренада дипломатиялык ийгиликтерге жетишип, коңшулары менен туруктуу мамлекет катары таанылат.
- Эл аралык уюмдар (БУУ, ЕККУ, ШКУ) чек арасы такталган мамлекеттерди инвесторлор үчүн коопсуз деп эсептейт.
- Кыргызстан экономикалык долбоорлорго көбүрөөк катышып, тышкы каржылоого мүмкүнчүлүк алат.
Жыйынтыктап айтканда, Тажикстан менен чек араны аныктоо саясий туруктуулук жана элдин жашоо сапатынын жогорулашын камсыздайт. Бул узак мөөнөттүү келечекте өлкө үчүн чоң пайда алып келет.
— Сиз жогоруда чек аранын чечилишин абдан олуттуу чечмелеп бердиңиз. Эгерде өлкө жетекчилиги элдин сынынан коркуп, чек араны башкалардай чечпей койсо өлкө үчүн жана эл үчүн эмне болот эле?
— Бүгүнкү күндө бир нече мамлекеттер чек ара маселесин толук чече элек. Кээ бирлери сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатса, башкаларынын ортосунда мезгил-мезгили менен оор кагылышуулар болуп турат. Мисал катары төмөндө дүйнөдөгү айрым мамлекеттердин чечилбеген чек ара талаштарын карасак болот:
Индия – Кытай Аруначал-Прадеш, Ладакх
- Бул эки мамлекеттин чек арасы 3,488 кмге созулат жана так аныкталган эмес.
- 1962-жылы эки өлкө ортосунда согуш болгон, андан кийин да чек ара чырлары уланып келет.
Кытай – Тайвань
- Кытай Тайванды өз аймагы деп эсептесе, Тайвань өз алдынча мамлекет катары карайт.
- Бул маселеден улам Кытай менен АКШнын мамилелери да чыңалган.
- Кытай мезгил-мезгили менен Тайвань айланасында аскердик машыгууларды өткөрүп, басып алуу ыктымалында билдирип келет.
Израиль – Палестина
- Чыгыш Иерусалим, Батыш Жээк, Газа сектору
- Израиль менен Палестина ортосундагы чек ара так аныкталган эмес.
- 2023-2024-жылдары Газа секторундагы согуш бул талашты ого бетер курчутуп, бүгүнкү күнү 50 миңден ашуун жөнөкөй тургундар, балдар, энелер өлдү жана өлүм саны күнүгө өсүүдө.
Түндүк Корея – Түштүк Корея
- Расмий түрдө бул эки өлкө дагы эле согуш абалында.
- 1953-жылы куралсыздандырылган зона түзүлгөн, бирок чек ара толук такталган эмес.
- Эки тараптын ортосунда мезгил-мезгили менен чыңалуулар болуп турат.
Армения – Азербайжан
- Тоолуу Карабах
- 2020-жылы эки өлкө ортосунда согуш болуп, Азербайжан Карабахтын көп бөлүгүн көзөмөлгө алды.
- 2023-жылы Азербайжан аймакты толугу менен өз карамагына өткөрдү, бирок чек ара маселелери дагы эле чечиле элек.
Жыйынтыктап айтканда, дүйнөдө чек ара маселесин чече элек мамлекеттердин көбү тарыхый, саясий жана геостратегиялык себептерден улам мунасага келе албай жатышат. Кээ бир учурларда, аймактык талаштар аскердик конфликттерге да айланып кетүүдө.
Тактап айтканда, бүгүн чек араны так аныктоо мамлекетке коопсуздукту, экономикалык өнүгүүнү, эл аралык абройду жана жарандардын жакшы жашоосун камсыздайт. Ошондуктан дүйнөдөгү көпчүлүк мамлекеттер чек араларын тактоо үчүн узак сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, келишимдерге жетишүүгө аракет кылышат.
Ал эми, Кыргыз-Тажик чек арасын чечүүдө өлкө жетекчилиги саясий эрктүүлүгүн көргөздү!
— Маегиңизге жана маңыздуу жоопторуңузга ыраазычылык.
Саясатчы,
Жеңиш Молдокматов
