“Өтүгү жокко өзүм барам, тону жокко айта бар” демекчи, кыш мезгилинде биринчи кезекте жылуулук керек эмеспи. Үйүң жылуу болсо, кабагың ачык, көңүлүң ток дегендей. Үйүң муздак болсо, кабагың кайдан ачылсын?
Азыр эл үйлөрүн электр энергиясынан башка отун, көң, көмүр менен жылытып жаткан учур. Айылдарда малдуулар чаап алган кык кыштын мизин кайтарганга арача болуп жаткандыр. Болбосо, жалгыз эле көң менен чилдеге каршы чыгуу мүмкүн эмес. Жок дегенде эки-үч тонна көмүр керек аралаштырып жакканга. Ал эми, эки-үч тонна көмүр бери дегенде 10-15 миң сом болот. Бул отун, көңү барлар үчүн айтылган кеп. Ал болбосо, жалаң көмүр жагам десең, о-уу-у, анда бир топ эле каражат керек.
Учурда көл өрөөнүндө бир тонна көмүрдүн баасы 4 миң сомдон 7,5 миң сомго чейин. Эң эле табы күчтүүсү, табы азыраагы, алыстан келгени, жакшы күйгөнү, чогу өчпөгөнү болуп олтуруп түрдүү көмүрлөрдү алсаң болот. Албетте, акчаң болсо. Акчаң болбосо, бир бөлмөгө кир дагы, бир жылыткычты сайып, чайыңды да ошондо ичип, ошол жерде эс алып, жатканда баарың чоогу консерванын калайындагы балыктардай кучакташып жатып ал.
Учурда Караколдогу эң эле кымбат, бирок, сапаты жагынан өтө жакшы көмүр Жыргалаңдан алынып келинген көмүр болууда. Мунун күчү менен башкасын салыштырууга да болбойт. Айтмакчы, ал Орто Азиядагы эң күчтүү көмүр деп айтылып келет.Азыр ал анча көп эмес казылгандыктан, аз гана өлчөмдө сатылууда. Себеби, учурда Жыргалаңдагы шахталар иштебей турат. Анан Ысык-Көл эмес, Кыргызстандын жарымын камсыз кылууга мүмкүнчүлүгү бар шахталар көмүр менен жок дегенде Көлдүн элин камсыз кыла албай жатышы ичиңди күйгүзөт. Биз бул маселе боюнча Ак-Суу районунун Жыргалаң айылына бардык.
Карга чулганып, бир кара жери жок аппак айылга барып, элеттиктерден союз убагында мында 1000ге жакын түтүн бар экенин уктук. Учурда анда 200гө жетпеген түтүн эл же 1 жарым миң киши калган. Бир кезде шахтёрлор туш тараптан келип негиздеген айылды азыр көрсөң боор ооругудай абалда. Дегеним, совет бийлиги коёндой окшош кылып салып берген эки кабат үйлөр азыр ээнсиреп, эч ким жашабайт. Кыргыз, орус, тажик, белорус, еврей, калмак жана башка ондогон улуттун өкүлдөрү ынтымакта жашап, “москвалык тейлөөгө” көнгөн тургундардын ал кездеги жашоосун азыркысы менен салыштыруу деле күлкү келерлик иш. Азыр мында калган эл мал менен жан багат, башка жумуш жок.
Бул айылдын тарыхын мында жашаган бир кездеги шахтёр Калканбаев Касей аксакал мындайча баяндап берди. -Бул жердеги көмүр кенине 1936-жылдан бери изилдөө иштери жүрүп, 1948-жылы Раззаков (ошол учурдагы министрлер кеңешинин төрагасы) атайын экспедиция менен келип, мында шахта уюштуруу маселесин катуу көтөрүп чыккан. 1949-жылы эң биринчи шахтёрлор Көк-Жаңгак, Кузбасс, Кызыл-Кыядан келген. Өзгөчө Кузбасстан шахтёрлер көп келген дейт. Себеби, андагы көмүр кени да 70 градус жыгылып жатат экен. Анан жергиликтүү эл жумушка тартылып, кай бири атайын билим алып келишкен. Ошол кезде суткасына 100 тонна көмүр берип турган шахта союз таркаганда, техникалар талкаланып, алмашылбай, каралбай калды,- дейт ал.
Учурда бул айылда эки шахта бар. Бири Сабыр Жапаровго тиешелүү АО “Шахта Жыргалаң” акционердик коому, экинчиси Бактыбек Кенесаров деген ишкер иштетип жаткан “Жыргалаң Дөргө көмүр” жоопкерчилиги чектелген коому. Аны азырынча толук кандууиштей элек деп койсок да жарашат.
— Негизи көмүр жата берсе, өз алдынча күйүп, өрт чыгат. Андыктан, аны токтоосуз казып алып туруу керек. Жапаровдорго таандык шахтада мына ошондой өрт чыкканда, 2012- жылы иштетүүгө келген кытайлар мындан кетип калышкан. Андан кийин Шалтаков Нурбек деген бала өз акчасы менен иш баштаган. Шахта иштетүү деген оңой эмес. Анда техникалар сынып, бүлүнүп турат. Бир тонна көмүр алыш үчүн шахтага бир куб карагай кириши керек. Андан сырткары насос, вентилятор жана башка толуп жаткан шаймандар зарыл. Ал эми, Өкмөттөн болсо эч кандай жардам жок,- дейт 23 жыл шахтада иштеген ак сакал. Анын айтуусунда, советтер союзунун учурунда айлык акы 300 рублден 500 рублге чейин болчу. Азыр жылыга кошулуп олтуруп анын көбөйгөн пенсиясы 8000сом.
Ал эми, “Шахта Жыргалаң” акционердик коому тууралу сөздү баштасак түгөнбөс. Аны дагы узун сабак кылып айтып берчү күн келер. Ак-Суу районунун акиминин милдетин аткаруучу Элчибек Жантаевдин айтуусунда, ал учурда банкротто. “Аталган ишкананын өндүрүштүк техникалык жабдуулары бүгүнкү күндүн талабына жооп бербей, көмүр казып чыгууда кыйынчылыктар көп жаралып, аны казып чыгуунун көлөмү төмөндөп кеткен. Казылып алынган 1 тонна көмүрдүн өзүнүн турган наркы жогору болуп, сатыкка чыккан көмүрдүн баасы төмөн болуп, көп зыяндарды алып келген. Анын кесепетинен ишкана райондук соцфондго 2013-жылда эле 536,7 миң сом карыз болуп, ал карыз быйылкы жылга чейин 7 миллион сомго чыккан. Соцфонд аларды сотко берип, район аралык сотто утуп алган”,-дейт Жантаев.
Анын айтуусунда, 2013- жылы район аралык соту тарабынан ага “банкрот” жарыяланып, ишкана ал чечимди аткарбай кайрадан карызынын өсүшүнө жол берген. Анын электр энергиясына эле болгон карызы 14 миллион сомдон ашып кеткен. Андан сырткары, соцфондго, салыкка, жумушчулардын эмгек маянасына карызы көбөйүп, ишкананын мүлкүн эсептегенде, шоона эшпей калат дейт билермандар.
Мындагы экинчи шахта “Жыргалаң Дөргө көмүр” жоопкерчилиги чектелген коом 2000- жылы өз ишин баштап, шахта үчүн жол, электр линияларын өз күчү менен курган. Учурда да мында шахтыны куруу боюнча иштер жүрүп жатат. Аны казуу учурунда жолунан чыккан көмүрдү алуу менен анын сатыгын уюштуруп келишет. Алгач бул жерден чыккан көмүр райондук мектептерди, Кызыл-Суудагы сыр заводун камсыз кылууга толук жетчү. Шахта уюшулгандан бери алар 20-30 миң тонна көмүр чыгарышты. Бирок, учурда анда иш жүрбөй турат. “Пайда ала баштаганда мында 120 адам иштеши мүмкүн”, — дейт аталган шахтанын жетекчиси Бактыбек Кенесаров. “Ошондо айына жок дегенде 4000 тонна көмүр чыгышы керек. Азыр бизге 25 миллион сом акча каражаты керек болуп турат. Биз кредитке акча алалы десек, мындай көп сумманы алуу үчүн чоң күрөө керек экен. Биз казылган көмүрдүн өзүн күрөөгө коёлу деп,“Орус-кыргыз фондуна” заявка берип, сүйлөшүп жатканбыз. Башта алар макул болуп жатышкан. Кийин башка жетекчи келгени иш токтоп турат. Учурда жердин алдынан көмүр чыгарууну транспортировкалаган конвейр керек. Анын ичинде аппарат, кабелдер жана башка шаймандар зарыл. Биз түзгөн долбоор боюнча жылына 50 000 тонна көмүр чыгарууга милдеттүүбүз.Быйыл шахтада өткөөлдөрдөн өтүп, аны дароо пайда бергенге даярдап жатабыз,-деп билдирди ал.
Жыргалаңда көмүр кенинин запасы көп болсо да, оңгулуктуу инвесторлор келген эмес. Эмнеге, деп сурасам, өлкөдө стабилдүүлүк жогунан го деп жооп беришти тургундар. Анда көмүрдүн 40 миллион тонна запасы бар деп айтылат. Муну эске алып, ушул ишти жүргүзүп баштаган “Жыргалаң Дөргө көмүргө” Өкмөтүбүз жардам берсе да жарашчудай деп ойлойсуң. Аталган шахтага кредит алууга жардам берилип, көмүр алына баштаса, жергиликтүү тургундарга үчүн да, жалпы көл элине да жакшы болор эле, аттиң!
Ошентип, шахтёрлордун айылында болуп, ал жердин көйгөйүн көрүп, карагай-черлүү Жыргалаң айылынан да алыстай бердик. Убагында бул айылда бары жоктун баары бар экен. Шахтёрлордун аялдары да жөн олтурбасын деп, иш менен камсыз кылуу максатында айылда тигүү цехи да иштеген дейт. Азыр болсо, ал жумуш да жок. Андыктан, жаштар айылда турбайт. Ал эми мындагы эптеп- септеп иштеп жаткан шахтада билимдүү кишилер жетишпейт. Алар “Кумтөр” жана башка кендерге кетип калган.
Мындагы эл жалгыз шахтаны карабай, лыжа базалар уюшулса деген тилекте. Себеби, мында көчкү кулабагандай, лыжа базаларын түзүүгө ылайыктуу жерлер бар. Кышы узакка созулуп, октябрдан баштап апрелге чейин кар жаткан бул айыл чындап эле туристтердин мекени болот деп ишенет аталган айыл өкмөтүнүн башчысы Талгат Мукалаев. А балким, мында шахталар да иштеп калар. Бир квадрат метр жерден он тонна көмүр чыгат деген чын болсо, кыймылдабай жаткан кара алтын уюган тоолор да пайда берип, айыл жанданган бир учур келип, казак туугандардын көмүрүн алууга муктаж болбой калар берек.
Жумагүл Барктабасова
